Óvinnandi vegur – nánar um aðgengi umsækjenda um alþjóðlega vernd að íslenskum vinnumarkaði
Á vef ASÍ má finna eftirfarandi grein eftir Kristjönu Fenger, Verkefnastjóra vinnustaðaeftirlits ASÍ.
Í nýlegri grein minni Að vinna eða villast – þegar kerfið heldur fólki í gíslingu var fjallað um takmarkað aðgengi umsækjenda um alþjóðlega vernd að íslenskum vinnumarkaði. Þar kom fram að skortur á aðgangi að atvinnu getur leitt til félagslegrar einangrunar, bjargarleysis og alvarlegra heilsufarsvandamála.
Til þess að fara nánar ofan í lagaumhverfið þarf að útskýra mismunandi málsmeðferð í málum umsækjenda um alþjóðlega vernd. Þar er aðeins gert ráð fyrir því að þeir sem eru hér í svokallaðri efnismeðferð, þ.e. að fjallað sé um mál þeirra og flótta frá heimaríki hér á landi, geti einir sótt um leyfi til að stunda atvinnu á meðan mál þeirra er til meðferðar.
Þeir sem koma hingað og falla innan málsmeðferðar Dyflinnarreglugerðarinnar, þ.e. þegar annað ríki innan Evrópu ber ábyrgð á umsókn viðkomandi, geta ekki sótt um fyrr en að 90 dögum liðnum frá umsókn.
Þau útlendingalög sem nú eru í gildi voru samin af þverpólitískri þingmannanefnd og gengu í gildi árið 2016. Í greinargerð við frumvarpið segir um 77. gr.
[…] Meðferð umsóknar um alþjóðlega vernd getur af ýmsum ástæðum tekið langan tíma, m.a. vegna gagnaöflunar í tengslum við rannsókn og meðferð máls og einnig geta verið örðugleikar á að framfylgja synjun um alþjóðlega vernd eða dvalarleyfi. Af þeim sökum þykir rétt að unnt verði að veita útlendingi sem þannig stendur á fyrir bráðabirgðadvalarleyfi til að gera honum kleift að afla sér tekna með vinnu sér til framfærslu. […]
Í 5. mgr. er kveðið á um gildistíma en ætlunin er að leyfið gildi meðan óvissuástand varir.
Tilgangur ákvæðisins er þannig fyrst og fremst sá að leggja grunn að því að veita megi útlendingnum heimild til atvinnu svo að hann geti framfleytt sér. […]
Af þessu er ljóst að það var tilgangur greinarinnar að gera fólki í umsóknarferli um alþjóðlega vernd kleift að framfleyta sér, þar sem ljóst væri að meðferð umsókna getur tekið langan tíma. Eins og áður segir voru þó hin ýmsu skilyrði fyrir útgáfu leyfisins, en vilji löggjafans er þó skýr í þessu tilliti – að umsækjendur ættu að geta stundað atvinnu í þessari löngu bið sem hælismeðferðin getur verið og var ætlað að gilda á meðan óvissuástand varir.
Þrenging á þegar þröngum réttindum
Miklar breytingar hafa orðið á lögum um útlendinga á síðustu árum og flestar þeirra þrengja að réttindum umsækjenda um alþjóðlega vernd. Með breytingum á 77. gr. laga um útlendinga nr. 80/2016 frá árinu 2022 var hert enn frekar á annars mjög þröngum skilyrðum umsækjenda um alþjóðlega vernd til þess að stunda atvinnu á meðan málsmeðferð þeirra stendur. Færa má fyrir því rök að breytingarnar undirstriki enn frekar þá þróun að íslensk stjórnvöld ýta fólki í viðkvæmri stöðu stöðugt lengra út á jaðarinn.
Samkvæmt breytingunum má aðeins veita umsækjanda leyfi til atvinnu ef Útlendingastofnun hefur ekki enn tekið ákvörðun í máli hans. Fyrir lagabreytinguna var hægt að gefa út bráðabirgðaatvinnuleyfi hvenær sem var í málsmeðferðinni, jafnvel eftir synjun Útlendingastofnunar og alveg þar til kærunefnd útlendingamála hafði kveðið upp úrskurð sinn. Framkvæmdin var jafnvel með þeim hætti í einhverjum tilvikum að fólk fékk að halda atvinnuleyfinu og halda áfram að vinna þangað til að það fór úr landi.
Með öðrum orðum: tímabilið sem umsækjendur mega vinna hefur verið stytt svo verulega að rétturinn er í raun tekinn alveg úr sambandi. Þá taka breytingarnar í raun algjörlega fyrir að þeir sem falla innan málsmeðferðar Dyflinnarreglugerðarinnar geti stundað atvinnu.
Þetta hefur í för með sér að fólk sem dvelur hér á landi um lengri tíma, stundum árum saman, hefur ekki raunverulegan möguleika á lögmætri atvinnuþátttöku.
Þeir sitja fastir í biðstöðu þar sem atvinnuleysi, óvissa og útilokun verða daglegt líf og þeir hafa ekkert annað við að vera en að mæla göturnar. Það eitt og sér hefur meira að segja verið gert tortryggilegt, að hópar umsækjenda um alþjóðlega vernd séu úti í samfélaginu, í verslunarmiðstöðvum eða strætisvögnum.
Efnahagslegt og samfélagslegt tap
Afleiðingarnar eru víðtækar og alvarlegar. Ekki aðeins fyrir einstaklingana sjálfa heldur fyrir samfélagið allt. Með því að útiloka þennan hóp frá vinnumarkaði tapar ríkið skatttekjum, álag eykst á félagskerfið og það verður til jarðvegur fyrir svarta vinnu og misnotkun. Á sama tíma sitja viljugir einstaklingar fastir í aðgerðaleysi, með enga leið til að leggja sitt af mörkum.
Eru þetta raunverulega hagsmunir íslensks samfélags? Eða eru þessar ákvarðanir fremur til marks um stefnu sem beinlínis miðar að því að útiloka umsækjendur um alþjóðlega vernd frá samfélaginu?
Hvaða stefna er þetta?
Spurningin sem situr eftir er einföld: Hvers vegna er réttur til vinnu skertur með þessum hætti?
Breytingin á 77. gr. stuðlar í raun að jaðarsetningu fólks sem er þegar í viðkvæmri stöðu. Hún veikir getu þeirra til að framfleyta sér og taka þátt í samfélaginu. Er markmið stjórnvalda að halda þessum hópi utan vinnumarkaðar – og þar með utan samfélagsins?
Mikið er rætt um kostnað kerfisins vegna umsækjenda um alþjóðlega vernd og mikilvægi þess að draga úr honum. Þá er einnig rætt um mikilvægi þess að taka vel á móti fólki og aðstoða það við inngildingu og aðlögun. Það ætti að vera öllum ljóst að þrenging á rétti til atvinnu styður við hvorugt þessara markmiða.
Er það sýn stjórnvalda að það taki því ekki að gefa fólki sem er í umsóknarferli tækifæri til þess að vinna tímabundið, þar sem einhverjar líkur eru á því að þau fái ekki að vera hér á landi til frambúðar?
Er það sjálfstætt markmið að skila fólki út úr kerfinu í verra ásigkomulagi, hvort sem það er út í íslenskt samfélag eða til heimalands síns?
Ef stefna stjórnvalda er sú að halda hælisleitendum utan vinnumarkaðar – jafnvel árum saman – þá þarf að segja það hreint út. En ef markmiðið er inngilding og virðing fyrir mannréttindum, þá verður að breyta lögunum.
Boltinn er því hjá nýrri ríkisstjórn.